An international network studying The Circulation of Dutch Literature

Hoe kats blijft Minoes

Workshop over de internationale receptie van Annie M.G. Schmidts Minoes KU Leuven, Campus Brussel Vrijdag 14 november 2014

‘Het is een beetje ingewikkeld,’ zei Minoes. ‘En het is soms erg verwarrend om twee wezens door elkaar te zijn. Half poes en half mens. ‘Ach…’ zei de dokter. ‘Het is ook erg verwarrend om helemaal mens te zijn.’ ‘O ja?’ ‘Jazeker.’ Daar had Minoes nooit over nagedacht. Ze vond het een interessante gedachte.’ (Minoes, p. 77)

Met dit en andere citaten maakte Schmidt-specialiste Joke Linders de belofte uit haar aankondiging helemaal waar: ze bracht de deelnemers aan de Minoes-workshop meteen in de juiste stemming. In haar lezing gaf ze ook een pak interessante gedachten mee. Met tal van sprekende voorbeelden legde ze Schmidts ‘katse neigingen’ bloot en situeerde ze die in het leven en werk van de auteur. ‘Liever kat dan dame’, ‘Ibbeltje’, ‘Minoes’ en Schmidts spreekwoordelijke slordigheid vielen als puzzelstukjes op hun plaats.

In zijn lezing ging Jan Van Coillie op zoek naar een antwoord op de vraag hoe Minoes een ‘canonkat’ werd. Daartoe stelde hij een analysemodel voor om het proces van canonisering in kaart te brengen, waarin zowel tekst als context aandacht krijgen. Hij ging vervolgens in detail in op de klassieke kenmerken van Minoes, Schmidts reputatie, de productie en distributie van het werk, de receptie bij smaakmakers en het brede publiek, de adaptaties als film, theater en musical, vertalingen en de ‘maatschappelijke omarming’, waardoor Schmidt een ‘icoon’ werd. Hij lardeerde zijn betoog met talrijke citaten uit Minoes zelf, uit recensies en interviews en uit een receptieonderzoek dat hij uitvoerde bij jonge lezers. Een achtjarig meisje onthield alvast de volgende les: ‘Dat je goed op je kinderen moet letten, want mevrouw Van Dam heeft de kinderen van de Jakkepoes gestolen.’

Matthieus Sergier en Stéphanie Vanasten focusten in hun duolezing op twee edities in het Frans, die van Olivier Séchan uit 1982 en de door Simon Tucker herziene Canadese filmeditie uit 2004. Uit hun onderzoek werd duidelijk dat lang niet alleen de titel veranderde, van Cette mystérieuze Minouche naar Miaou!. ‘Simon le Bigleux’ (Schele Simon) werd in de Canadese versie ‘Le chat écolier’ en het fragment over hoe vreselijk het zou zijn als er geen deodorant meer was omdat alle mensen dan stinkend zouden rondlopen, werd geschrapt, wat kan wijzen op andere ethische normen. De Canadese editie bevat ook meer ‘foreignization’, met namen als ‘La Jakkepoes’. Séchan paste de namen wel aan de Franse context aan, overigens op vraag van Annie M.G. Schmidt.

David Colmer, die zorgde voor de recente hervertaling van Minoes in het Engels, The Cat Who Came in off the Roof, gaf de deelnemers een boeiende kijk in de keuken van de vertaler. Net als voor Minoes is het voor hem als vertaler vaak moeilijk kiezen. Hij nam zijn luisteraars mee naar de vele kruispunten van zijn vertaling. Hij startte met de uitdaging die een idioom als ‘kopjes geven’ biedt, legde de verschillende keuzes bloot en vergeleek zijn oplossing met die uit de eerdere vertaling van Lance Salways. Zijn vertaling gaf hem in elk geval een voordeel bij de woordspeling in ‘Een dame geeft geen kopjes. Hoogstens een kopje thee.’ Ook een memorabel voorbeeld bood de techniek van de uitbreiding die hij toepast bij ‘de Rooie van de Overkant.’

Barbara Kalla opende het namiddagprogramma door Minoes te situeren in de geschiedenis van het Nederlandse jeugdboek in Poolse vertaling, die begon in 1805 met de vertaling van het Journaal van Bontekoe. Haar overzicht maakte duidelijk hoe het aantal vertalingen de laatste jaren snel toenam, waarbij duidelijk een inhaalbeweging werd gemaakt. Zo werd ook Minoes pas 36 jaar na verschijnen in het Pools vertaald. Het boek werd geen succes en bleef bijna onopgemerkt in de kritiek. In haar bijdrage ging de onderzoekster op zoek naar een antwoord op de vraag hoe dat kwam. Dit jaar is een tweede druk aangekondigd. Misschien is er hoop?

Natalia Brozyna ging dieper in op de Poolse vertaling. In een speels betoog met katse humor gaf ze eerst toe dat haar idee om het boek aan een feministische lectuur te onderwerpen, niet echt steek hield. Haar vertaalanalyse van woorden, verbonden met het kat en vrouw-zijn van Minoes, leverde niettemin verrassende resultaten op. De connotaties van het neologisme ‘kats’ gaan in de Poolse vertaling, die gewoon ‘katachtig’ betekent, verloren. Terwijl Minoes minder kats wordt, wordt ze wel meer vrouwelijk. Zo worden de woorden ‘juffrouw’ en ‘dame’ in het Pools op verschillende manieren vertaald, die de vrouwelijkheid van Minoes sterker beklemtonen.

Pieter Boulogne bracht een grondige en boeiende analyse van de vertaling en receptie van Minoes in het Russisch. Eerst ging hij in op de vraag waarom het boek pas in 1990 vertaald werd: waren de verwijzingen naar perscensuur, corruptie en ecologische problemen problematisch voor het communistische regime en was er na 1980 geen nood aan een dergelijk boek? Een analyse van de vertaling op microniveau brengt merkwaardige tegenstellingen aan het licht tussen bron- en doelcultuurgerichte strategieën. Persoonsnamen worden bewaard en zelfs de vreemde aanduidingen ‘meneer’ en ‘juffrouw’ worden getranscribeerd. De feiten uit de Nederlandse geschiedenis die de schoolkat vertelt, worden echter vervangen door gebeurtenissen uit de Griekse antieke of Franse geschiedenis. Andere ingrepen verraden andere opvoedkundige normen: Minoes heeft haar kleren niet ‘weggenomen’, maar ‘geleend’ en ‘spuug’ en ‘kwijl’ worden vervangen door ‘was je met het tongetje’. De aanpassing aan de andere cultuur is het meest zichtbaar in de nieuwe illustraties van Gennadi Sokolov, die Minoes een sexier look gaf. Ook weglatingen en toevoegingen in de tekst passen de tekst aan de Russische realiteit aan, waarin een ander vrouwbeeld heerst. Verklaart dit mee waarom zowel het boek als de film en de theaterbewerkingen in Rusland enthousiast onthaald werden?

Janina Vesztergom belichtte zowel de Hongaarse vertaling van Minoes als de toneeladaptatie. Opmerkelijk is de tendens om de Nederlandse realia te bewaren: ‘pepermuntje’ en ‘haring’ worden letterlijk overgenomen en anders dan in Rusland gebeurt dat ook met de historische feiten die de schoolkat vertelt, al worden die wel voorzien van een voetnoot. De naam van Minoes vormde wel een probleem, vanwege de associatie met positieve en negatieve pool. Die werd Minna. Net als in Rusland was de toneelbewerking een succes. Het stuk van Péter Fábri in het Kolibri kinder- en jeugdtheator in Boedapest werd zo’n tien jaar lang opgevoerd.

Ook Martina Veliká focuste op adaptatie. Zij onderzocht de productie en receptie van de Tjechische versie van de Minoes-verfilming. Die verscheen vier jaar na de Nederlandse release, wat veel sneller is dan de 29 jaar die de vertaling op zich liet wachten. Die vertaling kreeg overigens een nieuwe titel, een Tjechische illustrator en een ‘aangepaste’ auteursnaam: Annie M.G. Schmidtová. De film werd vier keer uitgezonden op de Tjechische televisie, op momenten die typisch zijn voor films voor het hele gezin. Uit kijkcijfers blijkt dat ook ongeveer een vierde van de kijkers ouder dan 15 jaar naar de film keken. Merkwaardig is dat de Nederlandse titel onveranderd Minoes bleef, wat voor Tjechische kinderen erg vreemd moet klinken. De dvd werd verspreid in een goedkope reeks via kiosken. Gegevens over de receptie zijn schaars. Op een populaire Tjechische filmsite krijgt de film wel een lage score. De onderzoekster concludeerde dat zowel de goedkope uitgave als het feit dat auteur noch oorspronkelijke boek vermeld worden, wijst op een lage status.

Na elke lezing kreeg het publiek gelegenheid om vragen te stellen en die kwamen er telkens volop, tot op het laatst. Is er een betere aanwijzing voor een geslaagde, levendige en rijkgevulde workshop? Minoes heeft er alvast een leven bij, zo gaat dat bij een vitale kat.

Tot slot nog een wijze les, een stukje Aristoteles voor poezen en andere mensen: ‘Lik jezelf. Dat is het begin en eind van alle wijsheid.’ (Minoes, p.18)

Verslag: Jan Van Coillie